2023: Het 17e jaar dat persvrijheid is afgenomen

Het afgelopen jaar was het 17e jaar op rij dat de persvrijheid wereldwijd is afgenomen. Journalisten worden in steeds meer landen bedreigd, gecensureerd, gevangengezet en zelfs vermoord. Conflicten en oorlogen maken het werk van journalisten extra zwaar en gevaarlijk. Juist in die situaties is het cruciaal dat journalisten hun werk kunnen voortzetten en mensen toegang hebben tot betrouwbare informatie en onafhankelijk nieuws. Lees hieronder hoe het er wereldwijd maar ook in Nederland voor stond in 2023  met de persvrijheid en persveiligheid. 

Journalisten extreem onveilig in conflictgebieden
In 2023 is al te meer duidelijk geworden dat een vest en helm met ‘Press’ erop nauwelijks meer iets betekent in conflictgebieden als Oekraïne en Palestina. In het conflict tussen Israël en Hamas zijn tussen 7 oktober en 4 december 63 journalisten omgekomen, een ongekend aantal als je kijkt naar het feit dat er over heel 2022 wereldwijd 67 journalisten zijn gedood. Daarnaast zijn er in Gaza minstens 11 journalisten gewond geraakt, 3 journalisten vermist en 19 journalisten gearresteerd. Ook in Oekraïne gaan de gevechten nog altijd door waarbij journalisten aan de frontlinie hun leven riskeren om verslag te doen van de situatie. Velen zijn naar het buitenland gevlucht en werken vanuit daar door, bijvoorbeeld in onze media hub in Polen.

Minder zichtbaar maar net zo penibel 
Naast Palestina en Oekraïne, zijn er heftige conflicten gaande in Soedan en de Democratische Republiek Congo (DRC). In Soedan waar sinds april 2023 de oorlog tussen de Soedanese strijdkrachten (het staatsleger) en de milities van de Rapid Support Forces (RSF) weer is opgelaaid, zijn er vele gerichte aanvallen op journalisten geregistreerd. Dit varieert van plundering van apparatuur, diefstal van geld, overvallen op kantoorapparatuur maar ook bedreigingen aan het adres van journalisten die verslag doen van incidenten waarbij vooral de milities van de RSF betrokken zijn. Daarnaast heeft de situatie in conflictgebieden zoals Darfur geleid tot een black-out van de media, wat ons blind maakt voor wat er precies gebeurd.

Een soortgelijke situatie is gaande in de oostelijke provincies van DRC, waar met bijna 7 miljoen ontheemde mensen een humanitaire crisis van grote omvang plaatsvindt. Het is extreem gevaarlijk voor onafhankelijke media en journalisten om (kritisch) verslag te doen van de conflicten. In de provincies Ituri en Noord-Kivu, die sinds mei 2021 onder een ‘staat van beleg’ zijn geplaatst, kunnen journalisten ‘werken’ maar worden dringend verzocht zich aan te sluiten bij de FARDC (de strijdkrachten van de Democratische Republiek Congo) en zich te scharen achter de officiële verklaringen van de Congolese regering. 

Moed en veerkracht
Ondanks deze omstandigheden blijven journalisten risico’s aangaan om de waarheid naar buiten te brengen En dat is belangrijk. Ook al luistert de wereld soms nauwelijks en komt ze niet in actie, het blijft van groot belang te weten wat er speelt. Voor ons, maar al helemaal voor de mensen die op de vlucht zijn en moeten weten waar hulp te krijgen is en waar het veilig(er) is om naartoe te gaan. 

Hoe zit het in Nederland?

Ook in democratische landen als Nederland neemt het geweld tegen journalisten toe. In oktober kreeg journalist Tim Hofman te maken met een doodsbedreiging op zijn werk bij BNNVARA. Maar ook de hoeveelheid juridische stappen die ondernomen worden richting media en journalisten groeien met een stijgende lijn. Bijna 50% van de journalisten en meer dan 90% van de Nederlandse hoofdredacties heeft weleens te maken met dreiging van juridische stappen naar aanleiding van een publicatie. Terwijl het recht zijn functionaliteit heeft om ons te beschermen en mensen ter verantwoording te roepen, wordt het nu gebruikt als middel om te censureren.  

Een van de meest zorgwekkende en gebruikte juridische stappen zijn zogeheten Strategic Lawsuits Against Public Participation (SLAPPs). Dit zijn rechtszaken met het doel om journalisten en onafhankelijke media te intimideren en hen het zwijgen op te leggen, door hen op hoge financiële kosten te jagen en hun tijd in te nemen met de verdediging. Zo wordt het Financieele Dagblad op dit moment geconfronteerd met een SLAPP wegens de publicatie van twee artikelen die smaad zouden aanrichten. De intimiderende tactieken die worden gebruikt, bevestigen opnieuw dat er momenteel niet genoeg bescherming is tegen juridische intimidatie als deze. 

EU Anti-SLAPP richtlijn
De afgelopen maanden is er op EU-niveau onderhandeld over een richtlijn die doelwitten meer bescherming tracht te bieden tegen het toenemende gebruik van ongegronde en onrechtmatige gerechtelijke procedures: de anti-SLAPP richtlijn. Inmiddels zijn alle partijen tot een akkoord gekomen en zal de richtlijn in 2024 in werking treden. De richtlijn is een belangrijke stap in het gevecht tegen juridische intimidatie van journalisten. Binnen twee jaar moet deze in alle EU lidstaten, waaronder Nederland, omgezet worden naar nationale wetgeving.  

Een nieuwe regering 
De Tweede Kamerverkiezingen, die 22 november plaatsvonden, hebben laten zien dat de meerderheid van Nederland de Partij van de Vrijheid (PVV) graag ziet regeren. Omdat er nog geen coalitie is gevormd, weten we nog niet precies wat dit gaat betekenen voor de persvrijheid en persveiligheid in Nederland maar ook wereldwijd. Onze persvrijheidmeter toont echter aan dat de standpunten van de PVV veelal negatief zijn wat betreft persvrijheid. Zo zeggen zij in hun verkiezingsprogramma de financiering van de publieke omroep te willen afschaffen en wordt er geen aandacht besteed aan het garanderen van de veiligheid van journalisten. Echter zien we dat de mogelijke coalitiepartners, VVD, NSC en BBB, deze standpunten niet delen en een positieve bijdrage willen leveren aan persvrijheid. Mocht deze coalitie vorm krijgen dan kunnen we fundamentele veranderingen verwachten in het Nederlandse ontwikkelingssamenwerkingsbeleid. 

Alle vier de partijen geven in hun partijprogramma's aan dat ze hier voorstander van zijn. Wij monitoren deze ontwikkelingen en zullen samen met onze partners blijven pleiten voor het belang van de ondersteuning van een sterk maatschappelijk middenveld en onafhankelijke media in ontwikkelingslanden wereldwijd.   

Lees meer over: